محمد بن اسماعیل حائریحائری، ابوعلی محمدبن اسماعیل، عالم رجالی و فقیه امامی سده دوازدهم و سیزدهم می باشد. فهرست مندرجات۲ - بیوگرافی ابوعلی حائری ۳ - اساتید ابوعلی حائری ۴ - شاگردان ابوعلی حائری ۵ - محل وتاریخ وفات حائری ۶ - منتهی المقال ابوعلی حائری ۷ - ویژگی کتاب منتهی المقال حائری ۸ - عدم ذکر افراد مجهول در منتهی المقال ۹ - العذاب الواصب دیگر اثر حائری ۱۰ - عقداللالی اثر ابوعلی حائری ۱۱ - آثار فقهی ابوعلی حائری ۱۲ - ترجمه زهرالریاض به زبان اردو ۱۳ - حائری و ترجمه مناسک حج بهبهانی به فارسی ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - معرفی اجمالیمحمد بن اسماعیل بن عبدالجبار بن سعدالدین مازندرانی حائری، معروف به ابوعلی (م ۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ ه.ق). [۱]
الذریعه، ج ۲۳، ص ۱۳.
یکی از اندیشمندان نام آور و از مدافعان مکتب تشیع بود و برای تحصیل معارف دینی هجرت های پی در پی نمود. این دانشمند معروف شیعه، در زمانی حساس، یعنی در زمان ظهور اخباریان، زندگی می کرد. بدین جهت، ایشان نیز هم چون دیگر طرفداران علمای اصولی به دفاع از مکتب اصولی پرداخت و اولین کتاب خود را به نام عقد اللآئی البهیثه فی الرّدّ علی الطائفه در رد اخباریان نگاشت. مقصود او از این نام، اخباریان بود وی این کتاب را ده سال قبل از کتاب منتهی المقال نوشت. به همین دلیل است که علمای شیعه،هریک به نحوی از ایشان تمجید کرده اند.برای تحصیل معارف دینی هجرت‌های پی‌در‌پی نمود. این دانشمند معروف شیعه، در زمانی حساس، یعنی در زمان ظهور اخباریان، زندگی می‌کرد. بدین‌جهت، ایشان نیز هم چون دیگر طرفداران علمای اصولی به دفاع از مکتب اصولی پرداخت و اولین کتاب خود را به نام «عقد اللآئی البهیثه فی الرد علی الطائفه» در رد اخباریان نگاشت. مقصود او از این نام، اخباریان بود. وی این کتاب را ده سال قبل از کتاب «منتهی المقال» نوشت. به همین دلیل است که علمای شیعه، هریک به نحوی از ایشان تمجید کرده‌اند. ایشان در سال ۱۲۱۶ ق از دنیا رفتند. ۲ - بیوگرافی ابوعلی حائریمنبع اصلی شرح‌حال او، نوشته مختصر خودش در کتاب منتهی‌المقال [۲]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ذیل «ابوعلی»، قم ۱۴۱۶.
است.وی در ۱۱۵۹ در کربلا زاده شد.پدرش مازندرانی بود، [۳]
خوانساری، ج۴، ص۴۰۴.
[۴]
حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۳۷، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
ولی ابوعلی، به نقل از پدرش، نسب خود را به ابن‌سینا رسانده است، [۵]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳ـ۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
اما چون ابن‌سینا فرزندی نداشته است، در صحت این انتساب تردید وجود دارد. [۶]
محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج۲، ص۵۹۳، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش.
[۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
۳ - اساتید ابوعلی حائریحائری از محضر آقا محمدباقر بهبهانی مشهور به وحید بهبهانی و سیدعلی طباطبائی بهره‌برد [۸]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳ـ۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
[۹]
خوانساری، ج۴، ص۴۰۴.
[۱۰]
سید محسن امین،أعیان الشیعة، ج۹، ص۱۲۴.
و محضر درس سیدمحسن اعرجی کاظمی و علامه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم را نیز درک کرد. [۱۱]
خوانساری، ج۴، ص۴۰۴.
[۱۲]
عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، ج۱، ص۱۱۹، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم
۴ - شاگردان ابوعلی حائریاز شاگردان او عبدالعلی رشتی [۱۳]
حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۳۷، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
و مولا درویش علی بغدادی حائری [۱۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال،ستون ۳۹۵، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
بودند.۵ - محل وتاریخ وفات حائریبه نوشته خوانساری [۱۵]
خوانساری، ج۴، ص۴۰۵.
و خراسانی ، [۱۶]
محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ج۱، ص۳۱۴، تهران،انتشارات علمیه اسلامی.
او در ۱۲۱۵ در کربلا درگذشت، اما فرزند حائری در حاشیه منتهی‌المقال نوشته است که پدر ش در ۱۲۱۶ در نجف وفات یافت و در صحن حرم امیرمؤمنان علی علیه‌السلام به خاک سپرده شد. [۱۷]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، مقدمه، ص۳۹، قم ۱۴۱۶.
[۱۸]
اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، ج۱، ص۵۶۱، قم ۱۴۰۹.
۶ - منتهی المقال ابوعلی حائریازحائری آثاری برجای‌مانده که مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال ، درباره رجال و راویان شیعه ، است و بدین سبب، او را صاحب منتهی‌المقال نیز خوانده‌اند. ۷ - ویژگی کتاب منتهی المقال حائریاو در این کتاب بیش‌تر به منهج‌المقال میرزامحمد استرآبادی و تعلیقه وحید بهبهانی نظر داشته [۱۹]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۴ـ۵، قم ۱۴۱۶.
و مطالب محمدامین کاظمی در مشترکات را نیز آورده است. [۲۰]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۶، قم ۱۴۱۶.
وی در مواردی نیز به اظهارنظر پرداخته و در کتابش برخی از رجال و راویان را آورده که در منهج‌المقال و تعلیقه وحید بهبهانی ذکر نشده است. [۲۱]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۴۷، قم ۱۴۱۶.
۸ - عدم ذکر افراد مجهول در منتهی المقالحائری در این کتاب از افراد مجهول ذکری به میان نیاورده، چرا که فایده‌ای در آن ندیده [۲۲]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۵ـ۶، قم ۱۴۱۶.
و همین امر باعث شده است برخی از اثر او انتقاد کنند. [۲۳]
حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۳۸، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
[۲۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
البته كسانى همچون مولا درویش‌على حائرى و محمدعلی آل‌کشکول ، كه بر منتهی‌المقال استدراک نوشته‌اند، این نقیصه را بر طرف كرده‌اند [۲۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
منتهی‌المقال در ۱۲۶۷ در تهران چاپ سنگی شد. [۲۶]
خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۵، ستون ۳۲۰، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
این کتاب به تحقیق مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث، به مناسبت دویستمین سالگرد وفات ابوعلی حائری، در ۱۳۷۴ش/ ۱۴۱۶ در هفت مجلد در قم به چاپ حروفی رسید.بر منتهی‌المقال چندین تعلیقه و حاشیه نوشته شده که مهم‌ترین آن‌ها تکمله رجال أبی علی از مولا درویش‌علی حائری است [۲۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۲۲۲ـ۲۲۳، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹ - العذاب الواصب دیگر اثر حائریاثر دیگر حائری، العذاب الواصب علی‌الجاحد الناصب است که ردیه‌ای است بر کتاب نواقض‌الروافض میر مخدوم شریفی [۲۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۲۴۰، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نوری [۲۹]
حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ، ج ۲، ص ۱۳۸، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
این کتاب را ستوده است.۱۰ - عقداللالی اثر ابوعلی حائریکتاب دیگر او عقداللالی البَهیة فی الرّدّعلی الطائفة الغَبیة است که آن را بیست سال پیش از تألیف منتهی‌المقال نگاشته است [۳۰]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳، قم ۱۴۱۶.
و در آن به نقد دیدگاههای اخباری ان ، که در آن روزگار کشمکشهای سختی با اصولیان داشتند، پرداخته است. [۳۱]
خوانساری، ج۴، ص۴۰۵.
۱۱ - آثار فقهی ابوعلی حائریچند اثر فقهی نیز از حائری به جامانده است، از جمله زهرالریاض به فارسی ، که رساله‌ای است در طهارت ، صلوة و صوم که منتخبی است از ریاض‌المسائل استادش سیدعلی طباطبائی. [۳۲]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد [۳۳]
محمدتقی دانش‌پژوه و علی نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۱، ص۸۹، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش.
[۳۴]
محمدتقی دانش‌پژوه و علی نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۳، ص۹۶۳ـ۹۶۴
[۳۵]
محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۱، ص ۹۰، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش.
۱۲ - ترجمه زهرالریاض به زبان اردوزهرالریاض را مولوی مهدی حسین به زبان اردو ترجمه کرده است. [۳۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۷۱، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳ - حائری و ترجمه مناسک حج بهبهانی به فارسیحائری دو رساله در مناسک حج ، تألیف استادش وحید بهبهانی و فرزند او، آقا محمدعلی بهبهانی ، را از عربی به فارسی ترجمه کرده است. همچنین رساله‌ای را در احکام حج ، که خلاصه‌ای از ابواب کتاب حج ریاض‌المسائل است، تدوین کرده است. [۳۷]
محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳ـ۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
آقابزرگ طهرانی [۳۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۰۱، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نام این رساله را النخبةالوجیزة ذکر کرده است.یوسف الیان سرکیس [۳۹]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة،ج ۲، ستون ۱۶۲۸، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
توضیح‌المقال حاج ملاعلی کنی را به اشتباه به ابوعلی حائری نسبت داده است.۱۴ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش. (۳) سید محسن امین،أعیان الشیعة. (۴) محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶. (۵) محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش. (۶) محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامی. (۷) خوانساری. (۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات: مجموعه امام جمعه کرمان، تهران ۱۳۴۴ش. (۹) محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش. (۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۱۱) محمد شیروانی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزیری یزد، (تهران) ۱۳۵۰ـ۱۳۵۸ش. (۱۲) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم . (۱۳) اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹. (۱۴) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش. (۱۵) حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حائری، ابوعلی محمدبن اسماعیل»، شماره ۵۷۵۴. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری». نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |